Święta Wielkiej Nocy są najważniejszymi tajemnicami całego chrześcijańskiego roku liturgicznego. Wspominamy mękę, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, które odwróciło losy świata i dało nam zwycięstwo nad grzechem i śmiercią. Czy wiemy jednak jakie są źródła tego święta? Dlaczego obchodzimy je co roku w innym terminie? Jakie jest jego znaczenie?
Pascha żydowska
Wydarzenia związane z Wielkim Tygodniem nierozerwalnie łączą się z żydowskim świętem Paschy obchodzonym na pamiątkę wyjścia Izraelitów z niewoli egipskiej. Księga Wyjścia przytacza opis pierwszej nocy paschalnej podczas której Izraelici zostali ocaleni przez Aniołem Śmierci idącym przez Egipt zabijającym wszystko pierworodne. Uratowała ich wtedy krew baranka paschalnego. To wydarzenie stało się dla nich fundamentem tożsamości narodowej i razem z późniejszym cudownym przejściem przez Morze Czerwone wpłynęło na powstanie coraz bardziej jednoczącego się narodu.
Ostatnia Wieczerza Jezusa jest w istocie świąteczną wieczerzą paschalną, na której miejsce baranka zajmuje On sam, dając swoje Ciało i Krew na pokarm. Święta Wielkanocne czerpią więc z żydowskich tradycji paschalnych stając się Nową Paschą Nowego Przymierza zawartego przez zbawcze dzieło Jezusa.
Data Wielkanocy
Ostateczne ustalenie daty obchodzenia Wielkanocy nastąpiło dopiero w 325 roku na Soborze Nicejskim. Stwierdzono wówczas, że Wielkanoc przypadać będzie na niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Stąd więc „ruchomość” święta, które raz wypada w marcu, a innym razem początkiem kwietnia.
Jednak zanim do tego doszło data świętowania Wielkanocy nie była jednolita. Pierwsze wzmianki pochodzące z końca I wieku po Chrystusie zawierają informację, że chrześcijanie na terenie Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja) obchodzili Wielkanoc czternastego dnia miesiąca Nisan – a więc dokładnie tego samego dnia, którego Żydzi świętowali swoją Paschę. Nazwano ich przez to kwartodecymianami od łacińskiego decimus quartus, „czeternaście”). Warto zwrócić uwagę, że już wtedy dokonano zastąpienia Paschy Żydów celebracją Paschy Chrystusa. W Kościele zachodnim Wielkanoc celebrowano jednak w niedzielę po 14. Nisan, podkreślając w ten sposób zupełną nowość Paschy Chrystusa. Doszło nawet do tego, że pod koniec II wieku papież Wiktor zagroził ekskomuniką (wykluczeniem z Kościoła) tym, którzy obchodzić będą Wielkanoc 14. Nisan.
Sytuacja z czasem została załagodzona, jednak ostatecznie „opcja rzymska” przeważyła i stąd wspomniane wcześniej orzeczenie Soboru Nicejskiego. Dylemat polegał tak naprawdę na obchodzeniu Wielkanocy w dniu śmierci (14. Nisan) lub zmartwychwstania Jezusa (niedziela).
Centrum roku liturgicznego
Położenie akcentu na zmartwychwstanie Jezusa pociągnęło za sobą szybki rozwój zwyczajów i celebracji liturgicznych związanych z Wielkanocą. Początkowo obchodzono tylko uroczystą Wigilię Paschalną jako pamiątkę nocy zmartwychwstania. W IV wieku zaczęto rozciągać celebrację na dni poprzedzające Wielkanoc oddzielając od siebie w ten sposób poszczególne wydarzenia Wielkiego Tygodnia – tak powstało Triduum Paschalne. Kolejnymi dodatkami było rozszerzenie świętowania na trwający 50 dni okres wielkanocny oraz Wielki Tydzień. Ostatnim uzupełnieniem był Wielki Post stanowiący czas przygotowania się do świąt. W ten sposób, stopniowo, ukształtował się cały cykl paschalny w roku liturgicznym. Zawsze jednak w centrum stała i stoi nadal noc paschalna, tajemnica zmartwychwstania Chrystusa, przejścia ze śmierci do życia i zwycięstwa nad szatanem.
Rozumienie teologiczne Paschy
Ciekawą kwestią jest również to, jak chrześcijanie w pierwszych wiekach postrzegali święta paschalne z punktu widzenia ich treści teologicznej.
Pierwsze rozumienie treści Paschy wiązało się z zewnętrznym podobieństwem terminu do słów greckich παθεῖν/πάθος (cierpieć/cierpienie) i łacińskich pati/passio (męczyć się, męka). Pascha jest więc świętem odkupienia człowieka, które dokonało się przez cierpienie i mękę Chrystusa zakończone chwalebnym zmartwychwstaniem. Odniesienia do Starego Testamentu wskazują tutaj na ideę baranka paschalnego jako ofiary składanej Bogu. Akcent kładziony jest więc na śmierć Chrystusa.
W III wieku Klemens Aleksandryjski i Orygenes zwrócili uwagę na pierwotne znaczenie hebrajskiego terminu פֶּסַח – rdzeń פסח od którego pochodzi ta nazwa oznacza „przejście obok/ponad”, „ominięcie”. W Księdze Wyjścia chodzi oczywiście o przejście Anioła Śmierci przez Egipt, chrześcijańska aktualizacja będzie widzieć tutaj przejście Chrystusa przez śmierć do życia – akcent pada więc na zmartwychwstanie.
Dopiero święty Augustyn połączył oba te wątki – przez mękę Pan przeszedł ze śmierci do życia otwierając tę drogę również nam. Akcenty zostały więc połączone ze sobą – Wielkanoc jest celebracją męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa.